ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

 

Ծնվել եմ 1933թ. հոկտեմբերի 20–ին, Սուխումիում:

Պապս` Թորոսյան Մարտիրոսը, գրագետ էր, ինչի պատճառով էլ 1915թ., ցեղասպանության նախօրերին, Թուրքիայում գրագետ հայերի նկատմամբ տարվող քաղաքականությանը զոհ դարձավ:

Հայրս` Պետրոսը, հինգ տարեկանում, երջանիկ պատահականությամբ եղեռնից մազապուրծ, մինչև 1929թ. Ապրել է Թուրքիայում, ապա փախել ու ապաստանել է Սուխումիում:

Մայրս` Գոհար Մումջյանը, համշենահայ է, ծնվել է Սուխումի մերձակա Վերին Էշերա գյուղում:

Սուխումիի հայկական դպրոցում սովորել եմ միայն առաջին դասարանի առաջին քառորդը, քանի որ տեղի իշխանությունները փակեցին հայկական այդ դպրոցը: Այնուհետև կրթությունս շարունակեցի Վերին էշերա ու Գումիստա գյուղերի հայկական դպրոցներում:

1950 թվականին ավարտելով յոթերորդ դասարանը` տեղափոխվեցի Երևան և ընդունվեցի քիմիական տեխնիկում, ուր երկրորդ կուրսում` զուգահեռ, ավարտեցի նաև գիշերային դպրոցի տասներորդ դասարանը:

1952 թվականին ընդունվել եմ Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի բաժինը, որն ավարտելուց հետո աշխատանքի եմ անցել (1957 թ.) Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտում:

Ինքնուրույն գիտական գործունեությունս սկսել եմ 1959 թվականից:

Առաջին աշխատանքս եղել է Երևանում կառուցվող արագացուցիչի մինչև 6 միլիարդ էլեկտրոն-վոլտ էներգիայի գամա-ճառագայթների ինտենսիվությունը չափող սարքի` քվանտոմետրի մշակումն ու պատրաստումը: 

1960–1963 թթ. իմ մտահղացմամբ ու մեթոդով ք. Խարկովի արագացուցիչի վրա ուսունասիրեցի նյութի շատ բարակ թաղանթում գերբարձր էներգիայի էլեկտրոնների կորցրած էներգիայի կախումը նրանց էներգիայից: Այս ուսումնասիրությունների արդյունքը հնարավորություն տվեց ավելի ճշգրիտ հասկանալ գերբարձր էներգիայի լիցքավորված մասնիկի ու նյութի փոխազդեցության ֆիզիկան, և այդպիսի մասնիկի էներգիայի չափման հնարավորություն բացեց:

Վերջին արդյունքների հիմքով 1964 թվականին պաշտպանել եմ գիտությունների թեկնածուի թեզ, որի գրախոսն էր Նոբելյան մրցանակի դափնակիր Պ. Չերենկովը:

Գիտական գործունեությանս հետագա ասպարեզը, հիմնականում, տարրական մասնիկների, ատոմի միջուկների ու ռենտգենյան ճառագայթների գրանցման նոր սկզբունքների մշակմն ու դրաց աշխատող նմուշների ստեզծումն էր:

1965թ. կանխագուշակել եմ միկրոծակոտկեն կառուցվածք ունեցող որոշ դիէլեկտրիկներում արտաքին էլեկտրական դաշտի ազդեցության տակ էլեկտրոնների տեղափոխման ու առանց ինեցիայի բազմապատկման երևույթն ու նույն թվին առաջարկել տարրական մասնիկների գրանցման նոր սկզբունքով աշխատող և նախատիպը չունեցող միկրոծակոտկեն դիէլեկտրիկ էմիսիային հաշվիչը (ԾԴԷՀ): Նույն` 1965 թվականին, իմ խմբի երիտասարդ գիտաշխատող Ն. Տրոֆիմչուկի հետ, ստեղծել ենք միկրոծակոտկեն կառուցվածք ունեցող դիէլեկտրիկների ստացման պարզեցված տեխնալոգիա: (Ինչպես պարզվեց 1988թ. (Ֆրանսիա) մեր կիրառած եղանակը «նանո» ստրուկտուրա ստանալու տեխնալոգիա է, չմոռանանք, որ այն տարիներին նանո կառուցվածք հասկացողություն դեռ չկար): Հետագայում պատրաստել ու Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի փոքր արագացուցիչի փնջի վրա ուսումնասիրել ենք ԾԴԷՀ-ի նախատիպը` երկրորդական էլեկտրոնների միկրոծակոտկեն էմիտերը, որը փաստորեն դիելեկրիկ բացող նյութով աշխատող միջուկային ճառագայթներ գրանցող առաջին սարքն էր: Այս սարքի ուսումնասիրման ընթացքում հայտնաբերվել ենք արտաքին էլեկտրական դաշտում միկրոծակոտկեն դիէլեկտրիկներում էլեկտրոնների առանց իներցիայի տեղափոխման ու բազմապատկման երևույթը: Այս արդյունքը ստանալուց հետո ստեղծել ենք միկրոծակոտկեն դիէլեկտրիկ էմիսիային հաշվիչը (ԾԴԷՀ), որը նախատեսված էր մասնիկները հատ-հատ գրանցելու համար: ԾԴԷՀ-ի ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ, օրինակ միկրոծակոտկեն KCl-ում ու CsJ-ում էլեկտրոնների բազմամացման գործակիցը հասնում է հարյուրների և ծակոտկեն դիելեկտրիկում բանող նյութի էլեկտրոնների տեղափոխումն ու բաղզմացման ընթացքը ակնթարթորեն է տեղի ունենում: Այս աշխատանքն արմատականորեն փոխեց դիէլեկտրիկների կիրառության սահմաններն ու շուտով օրինակ, CsJ օգտագործվեց նաև մասնիկների այլ հաշվիչներում, օրինակ` CERN–ի RICH հաշվիչում որը CERN–ի LHC - Large Hadron Collider-ի վրա կատարվող փորձերում օգտագործվում է մասնիկներն ըստ զանգվածի տարբերակելու համար (CsJ հանդիսանում է RICH-ի հիմնական բաղադրիչը):

Նույն տարիներին առաջարկել եմ տարրական մասնիկների ու ռենտգենյան ճառագայթների գրանցման նոր սկզբունքով աշխատող և նախատիպը չունեցող ծակոտկեն բազմալարային դիէլեկտրիկ հաշվիչը, որը նույնպես իրագործվել ու ուսումնասիրվել է իմ ղեկավարած լաբորատորիայում իմ անմիջական մասնակցությամբ ու ղեկավարությամբ:

1969թ. առաջարկել եմ ռենտգենյան անցումային ճառագայթների (ՌԱՃ) դիտարկման համար կիրառել կայծային խցիկը:

Նույն այդ տարիներին ռաջարկել եմ նաև ՌԱՃ-ի առաջացման հնավորությունը, երբ մեծ էներգիայով մասնիկը, օրինակ, էլեկտրոնն անցնում է փրփրանյութի (пенопласт) միջով: Այս երևույթը, կայծային խցիկի օգնությամբ, իմ ղեկավարած լաբորատորիայի երիտասարդ գիտաշխատող Կ. Շիխլյարովի հետ հայտնաբերել ենք 1970թ.: Հետաքրքրությունն այնքան մեծ էր, որ դրա իրականացումն Ա. Ալիխանյանն իր հսկողության տակ էր վերցրել: Հարկ է նշել, որ այն ժամանակ ՌԱՃ-ի առաջացումը հնարավոր էր համարվում միայն համասեռ բաշխված հարթ թիթեղների միջավայրում, իսկ քաոսային բաշխված անհամասեռոթյունների միջավայրում, ինչպիսին փրփրանյութն է, ՌԱՃ-ի առաջացումն առարկվում էր, ինչի համար էլ ՌԱՃ-ն անվանվում էր նաև ռեզոնանսային ճառագայթում:

ՌԱՃ-ի առաջացումը փրփրանյութում վեջնականապես պարզեց ռենտգենյան անցումային ճառագայթման իրական բնույթը և լուծեց ռենտգենյան անցումային ճառագայթներն իրական փորձարարական սարքերում կիրառելու խնդիրը, որի հետևանքով ՌԱՃ-ը սկսեցին ուսումնասիրել նաև Ամերիկյան ու Եվրոպական բազմաթիվ լաբորատոիաներում:

Հետագայում հանգամանորեն ուսումնասիրել ենք ռենտգենյան անցումային ճառագայթման ֆիզիկական հատկությունները և’ փրփրանյութում, և’ համասեռորեն բաշխված հարթ թիթեղների միջավայրում և’ առաջինն ենք ցույց տվել, որ երկու դեպքում էլ ճառագայթող մասնիկի էներգիայի մեծացման հետ ՌԱՃ-ի քվանտների թիվը գծայնորեն աճում է, այսինքն ՌԱՃ-ը թույլ է տալիս չափել գերբարձր էնեգիա ունեցող տարրական մասնիկի էնեգիան: Մեր արդյունքների հիման վրա հետագայում տեսաբանները (Լ. Գևորգյան, Գ. Ղարիբյան) ստեղծեցին ՌԱՃ-ի տեսությունը փրփրանյութի նման նյութերում: Հարկ է հիշել նաև, որ այդ ժամանակ կային փորձնական արդյունքներ ու համապատասխան տեսություն, որ ՌԱՃ ճառագայթող մասնիկի բազմակի ցրումը նյութում, որում տեղի է ունենում ՌԱՃ-ի առաջացումը, խիստ ազդում է ՌԱՃ-ի հատկությունների վրա: Բազմաթիվ նուրբ փորձերով մենք ցույց տվեցինք, որ այդպեսի ազդեցություն չկա և ՌԱՃ-ի գոյություն ունեցող տեսությունը ճիշտ է:  

Վերոնշյալ աշխատանքների արդյունքների հիման վրա ստեղծել եմ գերբարձր էներգիայով տարրական մասնիկների գրանցման ՌԱՃ-ի 4-xxx դետեկտորը:

1974 թվականին Նովոսիբիրսկի միջուկային ֆիզիկայի ինստիտւտ եմ ներկայացրել դոկտորական թեզ: Ցավոք, Երևանից ուղարկված նամակի ճնշման տակ, ինստիտւտի գիտխորհրդը քնարկվեց ու պաշտպանության նոր օր նշանակվեց: Նույն թեզը պաշտպանեցի 1975 թվականին Դուբնայում` դարձյալ Երևանից ուղարկված նույն նամակի լայն քննարկումից հետ:

1976 թվականին առաջարկել եմ K0 մեզոնի ֆոտոծնման ուսումնասիրման առավել էֆֆեկտիվ եղանակ: իմ ղեկավարած լաբորատորիայի աշխատակիցների հետ մշակել ու պատրաստել ենք համապատասխան սարքավորումը, սակայն դրա փորձարկումն ինստիտւտի ղեկավարության կողմից արագացուցիչի փունջ չտրամադրելու պատճառով խափանվեց, չնայած, որ թեման ինստիտուտի գիտխորհուրդն ընդունել էր դեռևս Ա. Ի. Ալիխանյանի տնօրենության օրոք:

Միչև 1980թ. իմ ղեկավարությամբ իրագործվել է 7 թեկնածայական թեզ:

Իմ նկատմամբ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի ղեկավորության (Ա. Ամատունի, Ս. Մատինյան, Հ. Վարդապետյան) ունեցած վերաբերմունքից դժգոհ, 1980 թվականից անցա մանկավարժական աշխատանքի:

Հարկ եմ համարում շեշտել այն փաստը, որ ՌԱՃ-ն ամբողջ աշխարհում ունեցավ լայն կիրառում, իսկ ՌԱՃ-ը քաոսային անհամասեռ միջավայրում այժմ էլ է լայնորեն կիրառվում աշխարհի ամենահզոր արագացուցիչի` CERN-ի LHC-Large Hadron Collider-ի վրա կատարվող համարյա բոլոր փորձերում` գերբարձր էներգիա ունեցող մասնիկները տարանջատելու համար, իսկ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտը ՌԱՃ հաշվիչների մշակման ու իրագործման աշխատանքներին չի մասնակցել:

1997 թ. Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի նոր տնօրենի գիտական տեղակալ Կ. Շ. Եղյանի հրավերով վերադարձա Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտ և արտերկրային գիտական գրանտների ֆինանսավորմամբ (ԱՄՆ 1997- 2001թթ., Եվրոմիություն 2005- 2007թթ. Կանադա 2007-2011թթ.) շարունակել եմ կատարելագործել ծակոտկեն դիէլեկտրիկ բազմալարային հաշվիչը` չունենալով ոչ մի հաստիքային աշխատող:

2007-2008թթ. մշակել ու պատրաստել եմ նոր ծակոտկեն բազմալարային դիէլեկտրիկ հաշվիչն ու հետազոտել դրա ֆիզիկական հատկությունները: Նոր հաշվիչը` ի տարբերություն նախորդի, ժամանակի ընթացքում կայուն է աշխատում և ունի ավելի բարձր աշխատանքային նկարագիր: Այս աշխատանքների ընթացքում հայտնագործել եմ ծակոտկեն ու նանո կառուցվածք ունեցող որոշ դիէլեկտրիկներ, ինչպես, օրինակ, CsJ-ի ու CsBr-ի բևեռացման ունակության կորստի երևույթը, այսինքն պարզվել է, որ նանո կառուցվածք ստանալուց հետո նշված դիէլեկտրիկներն իրենց ֆունդամենտալ հատկությունը կորցնում են ու ձեռք են բերում էլեկտրական հաղորդականություն:

Հեղինակ եմ շուրջ 100 գիտական հոդվածի, որոնցից 8-ը` 1997- 2007 թվականներին հրատարակվել են ամերիկյան ու եվրոպական բարձր ռեյտինգ ունեցող մասնագիտական ամսագրերում և ներկայացվել են միջազգային բազմաթիվ կոնֆերենսներում:

2007 թ. ստացել եմ 2 արտոնագիր:

Ա. Ի. Ալիխանյանի տնօրենության ժամանակ գիտական արդյունավետ գործնեության համար 1971 թ. արժանացել եմ <Знак почета> շքանշանի:

Գիտական գործունեությունից զատ ունեմ և այլ հետաքրքրություններ: Սիրում եմ նկարել: Նկարել սկսել եմ ինքնուրույն, 1974 թվականին ունեցել եմ անհատական ցուցահանդես: 1999 թվին մասնակցելով Հայաստանի նկարիչների միության կողմից կազմակերպված հատուկ ցուցահանդեսին` դարձել Հայաստանի նկարիչների միության պատվավոր անդամ:

 

 

 Մ. Պ. Լորիկյան